مقاله سوم روز نخست نوزدهمین نشست تخصصی شورای عالی قرآن اختصاص به طرح موضوعی با عنوان «بایسته‌ها و الزامات قاری ـ مبلغ در منابع اسلامی و علوم انسانی» داشت که حجت‌الاسلام محمد حاجی‌ابوالقاسم، ابوالفضل خوش‌منش  و محمدصادق بهشتی؛ از کارشناسان و استادان علون و فنون قرآنی با بیان سرفصل‌هایی به توضیح آن پرداختند.

در ابتدای ابوالفضل خوش‌منش؛ عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران درباره «اثرگذاری علم زبان در بیان و بلاغ قرآنی» مطالبی را عنوان کرد و با اشاره به اینکه بنا به فرمایش معصوم(ع) زبان قرآن که همان لسان عربی است، قادر به تبیین همه زبان‌های دیگر است، گفت: ظهور و بروز این بلاغت و شیوایی که در زبان عربی وجود دارد آن هم در جزیزة‌العرب به مثابه یک معجزه می‌ماند، چرا که جغرافیای این منطقه هم به لحاظ اقلیمی و هم به لحاظ آداب و سنن و مرسوم آن فضای خشک، خشن و عجیبی دارد.

وی ادامه داد: انتخاب این زبان به عنوان زبان قرآن هم به جهت شیوایی و بلاغت آن است، چرا که مثل معروفی است که می‌گوید اگر قرآن به هر زبان دیگری به غیر از زبان عربی نازل می‌شد، حتی خود مردم عربستان نیز حاضر به پذیرش آن و گرویدن به اسلام نبودند. به همین دلیل باید از دایره نفوذ زبان عربی به عنوان زبان معیار قرآن غافل نبود و از این شیوایی، آهنگین بودن آن و التقاطی که با برخی الحان و اصوات در امر تلاوت قرآن روی می‌دهد برای قرائتی مؤثر  بهره جست.

خوش‌منش زبان قرآن را با وجود آن که تعلق به منطقه خاصی از دنیا دارد، زبانی جهان‌شمول نامید و تصریح کرد: ارتباطی که میان اقوام مختلف با گویش‌های گوناگون به واسطه زبان قرآن شکل می‌گیرد، بسیار مستحکم‌تر از ارتباطی است که ممکن است میان دو فرد یا دو گروه هم‌زبان درگرفته و این به سبب همان آهنگین بودن و بلاغی است که در زبان عربی به عنوان زبان پایه و برخی اعجازی که قرآن در استخدام این واژگان و کنار هم قرار دادن آن به کار گرفته، شاهدش هستیم.

این حافظ کل قرآن گفت: زبان ابزار و وسیله‌ای برای برای تغییر روال زندگی، اندیشه و دگراندیشی است که الگو و سبک زندگی را در همه ابعاد چه فرهنگی، چه اجتماعی، چه اقتصادی و سیاسی تغییر می‌دهد و تالی قرآن و فردی که قرآن را تلاوت می‌کند، چه آگاه و چه ناآگاه، خود بیانگر نوعی از زبان است که مسبب این تغییرات است. 

وی با اشاره به اینکه تمام پدیده‌ها در قلب زبان آهنگ و پویایی دارند، گفت: فیزیک حروف، نحوه ادای کلمات و نظام و آهنگی که به واسطه زبان قرآن از دهان قاری قرآن خارج می‌شود، صرف نظر از بلاغت ذاتی که در زبان عربی وجود دارد، واجد اعجازی منحصر به خود قرآن است که موجب شد دشمنان از همان ابتدا که پیامبر به عنوان نخستین قاری قرآن آن را به زبان جاری کرد، نسبت به آن موضع و جبهه بگیرند و با آوردن بهانه یا اتهاماتی همچون ساحر خواندن پیامبر، اثر آن را کم‌اهمیت جلوه دهند.

خوش‌منش ادامه داد: آنچه خداوند به واسطه آیات و بینات قرآن آن را به پیامبر ابلاغ کرده و رسول خدا را مأمور و مکلف به انجام آن کرده است، مسئولیتی است که ابتدا خود در قبال کائنات و پدیده‌های آفرینش به انجام رسانده است و لذا انتقال این مأموریت بزرگ و الهی به پیامبر و پس از آن به عموم مردم نیازمند قرارگیری آن در شکل منحصر به فرد از واژگان و عبارات بوده است که تنها در این قالبی که اکنون پیش روی ماست قابل تجلی بوده است.

این مدرس دانشگاه در پایان سخنان خود گفت: وقتی چنین مأموریت الهی از دریچه قرآن به قلب پیامبر نازل شده است و پس از آن قاری مأمور ابلاغ آن به عموم مردم است، لذا باید این امر را مورد نظر داشت که آنچه قاری اقدام به ادای آن می‌کند، دستورالعملی است که خدا خود ابتدا آن را به انجام رسانده پس از آن پیامبر مأمور به انجام آن بوده و اینک قاری باید مبلغ آن به انسان به عنوان جانشین بر حق خدا(خلیفة الله) بر روی زمین باشد و در نتیجه باید با لحنی درست و تأثیرگذار در جهت ابلاغ آن مداومت ورزد.

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام حاجی‌ابوالقاسم به ارائه توضیحات خود پرداخت و به موضوع بایسته‌ها  الزامات قاری ـ مبلغ در منابع اسلامی اشاره کرد و گفت: با استناد به آیه ۳۹ سوره احزاب، آیات نورانی قرآن بهترین ابزار سخن هستند و قاری قرآن باید با صوت خوش، رسالت خود را در امتداد رسالت الهی که همانا تبلیغ آن است، ایفا کند.

وی به مصعب بن عمیر به عنوان نمونه بارز از یک قاری ـ مبلغ اشاره کرد و گفت: این فرد یک شاخص در امر تبلیغ دین به واسطه قرائت قرآن بود و زمانی که انصار از پیامبر فردی را خواستند که برای تبلیغ به جانب آنها بفرستد، پیامبر کسی را بهتر از مصعب سراغ نداشت.

حاجی‌ابوالقاسم تصریح کرد: درک عظمت نعمت قرآن  از جمله خصوصیات یک قاری است  به این معنی که او باید در ابتدا و پیش از آنکه از قابلیت‌هایی همچون صوت خوش بهره ببرد، به این امر وقوف پیدا کند که آنچه در امر تبلیغ آن کوشاست، خود نعمتی واسعه است؛ امری بزرگ که ضامن سعادت و سیادت جامعه مسلمین محسوب می‌شود.

این مدرس  حوزه و دانشگاه گفت: خلوص نیت از جمله دیگر خصایص یک قاری مبلغ است؛ او باید خود را وقف در این راه مقدس کند و به دنبال تحصیل مال نباشد، همچنانکه پیامبران نیز در راه تبلیغ دین مزد و پاداشی از کسی طلب نمی‌کردند، البته نباید از این واقعیت چشم‌پوشی کرد که به هر حال قاری نیز احتیاج به گذران زندگی دارد و لذا باید از بیت‌المال مقرری برای تأمین حوائج او منظور شود.

وی تأکید کرد: دیگر ویژگی یک قاری که خود را به عنوان یک مبلغ دینی مطرح می کند داشتن تقوای الهی است، چرا که مهم است یک قاری به آنچه به زبان جاری می‌کند خود نیز ایمان و باور داشته باشد و در عین حال او باید تواضع و فروتنی از خود نشان دهد و به واسطه محبوبیتی که در میان افراد پیدا کرده است، تفاخر و تفرعن نداشته باشد.

حاجی‌ابوالقاسم گفت: نکته دیگری که یک قاری به عنوان مبلغ قرآنی باید آن را در نظر داشته باشد، آراستگی ظاهر است، داشتن پوششی مناسب و درخور شأن یک قاری و پرهیز از مواردی که از عرفیات به دور است که همینجا باید این نکته را به مسئولان گوشزد کنم که زمانی قرار بود لباس رسمی برای قاریان طراحی و تهیه شود که برای حضور در همایش‌ها و محافل رسمی ضروری است که البته تاکنون جامه عمل به آن پوشیده نشده است.

این حافظ کل قرآن با اشاره به تأکید مرحوم شحات محمد انور که می‌گفت یک قاری حتماً باید حافظ قرآن نیز باشد، گفت: این امر تا به آنجا برای او اهمیت داشت که می‌گفت قبل از قاری بودن باید حافظ باشد و دلیل آن هم این بود که قاری از تمرکز بر روی قرائت صحیح واژگان و الفاظ قرآن فارغ شده و بیشتر به معنی و معارف قرآن و انتقال آن به مخاطب متوجه شود.

این مدرس حوزه و دانشگاه گفت: هر چند که تأکید بر حفظ قرآن به عنوان یکی از الزامات قاری شدن است، اما خواندن قرآن از روی مصحف نیز توصیه شده است؛ مهمترین دلیل هم آن است که به این واسطه چشمان فرد قاری نیز عبادت کرده باشد و دیگر دلیل هم آن است که چون سر قاری پایین است نوعی خضوع و خاکساری او در نظر مخاطب تداعی می‌شود.

حاجی‌ابوالقاسم به ویژگی قاری به استفاده از لحن محزون در قرائت اشاره کرد و گفت: زمانی هم که جبرئیل قرآن را بر قلب پیامبر نازل کرد لحنی محزون داشت، چرا که ملائک قائل به این نکته بودند که قرآن در صورت نزول به زمین گرامی نگه داشته نمی‌شود و ممکن است مورد هتک حرمت قرار گیرد و لذا به کار بردن لحن محزون، در قرائت قرآن تأثیر بسیار بیشتری بر روی مخاطب خواهد داشت.

دیگر سخنران در ارائه این مقاله، محمدصادق بهشتی؛ مدرس و قاری جوان قرآن بود که با نگاهی به الزامات تلاوت قرآن از منظر علوم انسانی به بایسته‌های روانشناختی و جامعه‌شناختی امر تلاوت پرداخت و گفت: از جمله مواردی که یک قاری در حوزه روانشناختی آن را مورد نظر داشته باشد، اعتماد به نفس است که به این واسطه باید اضطراب خود را مدیریت کند؛ شاید یکی از موارد مؤثر در این زمینه تنفس عمیق قبل از قرائت است که تنش را به حداقل می‌رساند.

وی ادامه داد: تمرین به منظور مواجهه تدریجی با مکانی قاری قصد قرائت در آن را دارد نیز از جمله نکاتی است که بر کاهش اضطراب او مؤثر است، به این معنی که او باید چند ساعت یا حتی روز قبل از اجرای خود در محیط حاضر شده و با مختصات و ویژگی‌های فضا و مخاطبان آشنا شده و خود را بیش از پیش با آن وفق دهد. 

بهشتی در بیان راهکارهای دیگر قاری برای کنترل تنش به این نکته اشاره کرد که او نباید حسرت گذشته را بخورد و نگران آینده باشد و گفت: قاری باید به این امر نیز واقف باشد که نباید انتظاراتی که از خود دارد زیاد و به دور از واقع باشد، بلکه باید قرائت را از محیط‌های کوچکتر آغاز کند و معروفیت و محبوبیت را به تدریج به دست آورد.

این قاری جوان تأکید کرد: ارتباطی که قاری با مخاطبان خود پیش از  تلاوت قرآن می‌گیرد نیز خیلی در کاهش اضطراب او مفید است و البته بحثی مطرح شد در باب مفید بودن قرائت قرآن از روی مصحف که من تأکید می‌کنم، اگر قاری حافظ قرآن باشد می‌تواند ارتباط چشمی با مخاطب برقرار کند و از حالات چهره آنها به این امر واقف شود که آیا از لحن و توناژ صدایی که به کار برده است، مخاطبان اذیت می‌شوند یا نه و لذا صوت و لحن خود را مدیریت کند. 

وی اظهار کرد: میزان سرعت ادای کلمات، اوج و فرودها، به کار بردن صدای بلند و کوتاه و مواردی از این دست منوط به سلیقه مخاطبان جلسات قرائت است و قاری باید از بازخوردهایی که در این زمینه دستگیرش می‌شود، به یک تلاوت طراز و قابل قبول به نسبت جماعتی که برای آنها قرآن تلاوت می‌کند، دست پیدا کند. 

بهشتی گفت: گفت‌وگوی درونی قاری با خود در میزان اعتماد به نفس او در زمان تلاوت قرآن مؤثر است، او باید همواره نسبت به نتیجه کار خود رضایت نسبی داشته باشد، اما این امر به آن معنا نیست که پی به اشتباهات خود نبرده و در قبال مشورت‌ها و نقطه نظراتی که مردم، اساتید قرآن می‌دهند، بی‌تفاوت باشد بلکه باید روحیه انتقادپذیری را در خود پرورش دهد. 

وی همچنین افزود: شکل نفس‌گیری پیش از تلاوت فراز یا آیه‌ای قرآن باید با میزانی که قصد آن را دارد، تناسب داشته باشد؛ گاه نفس‌گیری آنچنان شدید است که موجب بهم‌ریختگی چهره قاری می‌شود و نتیجه اینکه این امر برای مخاطب استرس‌زاست و او را دچار ‌نگرانی می‌کند، ضمن آنکه برای سلامت قاری نیز مخاطره‌آمیز است و نکته دیگر نیز اینکه باید محتوای قرائت و حجم آیاتی که در یک بخش تلاوت می‌شود با میزان حوصله مخاطبان همخوانی داشته باشد.